Część I
Dział Archeologii finalizuje realizację dwuletniego (2019–2020) projektu: Cmentarzysko kultury przeworskiej w Nowej Żelaznej, stanowisko 2, woj. mazowieckie, pow. kozienicki, w ramach programu MKiDN: Ochrona zabytków archeologicznych. Jego celem było opracowanie i upowszechnienie w obiegu naukowym i społecznym materiałów z cmentarzyska ciałopalnego ludności kultury przeworskiej odkrytego w Żelaznej Nowej, pow. kozienicki, woj. mazowieckie. Dofinansowane ze środków MKiDN oraz Samorządu Woj. Mazowieckiego.
Badania wykopaliskowe prowadzono w 2007, 2008, 2015 i 2017 roku. Kierowała nimi Małgorzata Cieślak-Kopyt. Przez pierwsze dwa lata był to samodzielny projekt Działu Archeologii Muzeum Jacka Malczewskiego w Radomiu. W kolejnych latach w ekspedycji brały udział Aleksandra Jarosz-Panek oraz Dorota Pogodzińska (obecnie MJM) z Muzeum Regionalnego im. prof. Tomasza Mikockiego w Kozienicach w ramach wspólnych działań z Gminą Magnuszew i Starostwem Powiatowym w Kozienicach. W wykopaliskach uczestniczyli również studenci archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, którzy odbywali tu praktyki pod kierunkiem dr hab. Joanny Kalagi.
Nowa Żelazna, pow. kozienicki. Fotografia z drona przedstawiająca stanowisko 2 i 3. Fot. Sz. Lenarczyk
Jak wynika z badań nieinwazyjnych przeprowadzonych w 2018 roku przez Patrycję i Marcina Piotrowskich powierzchnia nekropoli wynosi ponad 1 hektar. Na północ i wschód od cmentarzyska odkrywano relikty osiedla kultury przeworskiej (stanowisko 3). Niestety przeważająca część obu stanowisk, zwłaszcza cmentarzyska, pozostaje w chwili obecnej niedostępna dla badaczy, przez co ustalenie zasięgu oraz rozplanowania cmentarzyska jest utrudnione. Jednak stosunkowo duża ilość odkrytych obiektów (65) pozwala na określenie ram chronologicznych nekropoli na I. w. p.n.e. – III w.n.e.
Nowa Żelazna, pow. kozienicki. Mapa plastyczna obszaru stanowisk 2 i 3 z wykopami archeologicznymi z lat 2007-2008, 2015 i 2017 oraz zasięgiem prospekcji magnetycznej w roku 2018. Oprac. M. Piotrowski
W ramach projektu przeprowadzono szereg analiz pozwalających na dokładniejsze poznanie stanowiska. Przewidziane były szczegółowe badania typologiczno-chronologiczne materiałów zabytkowych, analiza zachowanych szczątków ludzkich i zwierzęcych, specjalistyczne badania laboratoryjne, m. in. zabytków metalowych i szklanych. Efektem powyższych działań jest monografia cmentarzyska: „Żelazna Nowa, stanowisko 2. Cmentarzysko kultury przeworskiej z Zapilcza na południowym Mazowszu” (w druku) oraz krótki film prezentujący najciekawsze odkrycia z cmentarzyska i archeologiczny kalendarz na 2021 rok.
W trakcie badań wykopaliskowych i prospekcji z wykrywaczem metali, która objęła ponad 20 arów, pozyskano 490 zabytków z metali kolorowych, żelaza, szkła oraz rogu. Część z nich była w stanie niepozwalającym na ich analizę, dla innych wykonano zdjęcia rentgenowskie, dzięki którym określono kształt przedmiotu. Jeszcze inne okazały się być zabytkami nowożytnymi niezwiązanymi z nekropolą.
Fragmenty taśmowatego, żelaznego okucia skrzynki z kotwicowatym zakończeniem z obiektu 45, obok zdjęcie RTG wykonane w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie. Fot. S. Fituch, oprac. K. Stańczuk
Sprzączka żelazna pochodząca ze zniszczonego grobu (działka I 10), obok zdjęcie RTG wykonane w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie. Fot. S. Fituch
Materiał zabytkowy z nekropoli charakteryzuje się różnorodnością form naczyń, zapinek oraz ciekawymi, rzadko spotykanymi na stanowiskach kultury przeworskiej okazami ozdób i części stroju (opis w części II i III).
Część zabytków została poddana badaniom specjalistycznym. Podstawowe znaczenie miały analizy metaloznawcze zapinek, innych części stroju i ozdób, kilku okazów narzędzi i broni wykonane przez zespół: dr hab. Marcin Biborski, Mateusz Biborski i Janusz Stępiński.
Nóż żelazny z obiektu 19. Fot. S. Fituch
Imacz żelazny z obiektu 17. Fot. S. Fituch
Zabytki żelazne (dwa noże, imacz) wykonano z metalu uzyskanego w trakcie hutniczego procesu dymarskiego z rud darniowych zawierających znaczną domieszkę fosforu, zapewne pochodzenia lokalnego. Mogły zostać wyprodukowane na terenie mazowieckiego ośrodka metalurgicznego.
Bardzo ciekawe są wyniki badań dwóch zapinek zdobionych techniką inkrustacji. Fibulę odlaną z brązu cynowego, ozdobiono srebrnym splecionym drutem filigranowym o wysokiej próbie srebra. Dzięki użyciu mikroskopu skaningowego zaobserwowano, że górna część inkrustacji jest wyraźnie nadtopiona, natomiast niżej zachował się w całości filigran w postaci splotu warkocza. Zapinka mogła być wpięta do ubioru lub spinała żałobny całun podczas kremacji nieboszczyka, dzięki temu niższe partie filigranu nie zostały całkowicie objęte przez ogień i zostały lepiej zachowane. W podobny sposób była zdobiona zapinka żelazna.
Zapinka typu A.78, odlana z brązu cynowego, ozdobiona srebrnym drutem filigranowym w typie prostego splotu tzw. warkocza. Fot. S. Fituch
Zapinka typu A.78 odlana z brązu cynowego, obserwacje pod skaningowym mikroskopem elektronowym. (oprac. Marcin J. Biborski, Mateusz R. Biborski)
Innym ciekawym spostrzeżeniem jest fakt że zapinka oczkowata i zapinka z grupy silnie profilowanych mają skład stopu metalu użytego do ich wykonania bardzo zbliżony pod względem chemicznym. „ Na tej podstawie możemy przyjąć, że być może oba zabytki wykonano w tym samym warsztacie brązowniczym. W związku z tym, po raz pierwszy mielibyśmy do czynienia z produkcją różnych typów zapinek w tym samym warsztacie. Ponadto warto również zauważyć, że poza jedną zapinką wykutą z żelaza, wszystkie pozostałe zostały odlane metodą na wosk tracony” (z artykułu M. M. Biborskich).
To tylko kilka z bardzo interesujących wyników analiz metaloznawczych. Wszystkie wyniki badań dostępne już wkrótce w naszym wydawnictwie.
Podczas badań archeologicznych odkryto także sporą ilość paciorków ze szkła i tzw. fajansu egipskiego. Były one najczęściej bardzo mocno rozdrobnione, przetopione lub stopione z innymi elementami stosu ciałopalnego. Wykonano badania składu chemicznego 13 zabytków (Sylwia Wajda, dr Beata Maliszewska Marciniak). „Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że masa szklana, z której wykonano przedmioty z omawianego stanowiska mogła zostać wytworzona w pracowniach działających w Egipcie. Niektóre szkła są jednak prawdopodobnie produktem warsztatów działających na terenie Europy, które korzystały z zanieczyszczonego surowca kwarcowego. Przedmioty szklane, które odkryto na stanowisku w Nowej Żelaznej, mogły być także wykonane w pracowniach zajmujących się przetwarzaniem gotowego już szkła. (…) warsztaty takie były prawdopodobnie dosyć powszechne na terenie Cesarstwa.”
Fragmenty dwóch stopionych paciorków (niebieski i biały) z obiektu 37. Fot. S. Wajda
Fragmenty stopionych paciorków z obiektu 37. Fot. D. Jendrzejczyk
Analiza archeozoologiczna wykonana przez dr hab. Joannę Piątkowską-Małecką, pokazała że tylko nieliczne pochówki zawierały kości zwierząt: świni, bydła, kury, konia, owcy lub kozy. Obecność kości zwierzęcych w grobach jest związana z wyposażaniem zmarłych w pożywienie lub ma związek z aktami rytualnymi. Szczególne, magiczne znaczenie, ma składanie do grobu ptasich szczątków, np. w starożytnym Rzymie, gdzie kura i kogut były ptakami ofiarnymi.
W ramach interdyscyplinarnych badań przeprowadzonych na stanowisku nie mogło zabraknąć analiz antrakologicznych (Grzegorz Skrzyński). Odnaleziono drewno 4 gatunków drzew i krzewów. Pojedynczo rozpoznano klon, brzozę i topole/wierzbę. Najliczniej reprezentowane było drewno sosny, która występowała na terenach nadwiślańskich. Drewno sosny jest wysokoenergetyczne, czyli osiągające wysokie temperatury spalania.
Obrządek pogrzebowy
Na cmentarzysku natrafiono na relikty różnorodnych obyczajów funeralnych, mających swoje korzenie w praktykach związanych ze środowiskiem kultury przeworskiej, ale także dawnych tradycji, przetrwałych pośrednio ze świata Celtów. Uwidacznia się zmienność w obrządku pogrzebowym w poszczególnych fazach. W I wieku p.n.e. dominują groby jamowe, w I wieku n.e. przeważają pochówki jamowe, na przełomie I/II wieku – pochówki popielnicowe. Wyjątkowy charakter nekropoli nadaje czworokątny obiekt rowkowy z wczesnego okresu wpływów rzymskich. Jest to jedyne, jak dotąd, odkrycie tego rodzaju na Mazowszu, wskazujące na związki z tradycją celtycką, płynące z terenów grupy tynieckiej wzdłuż Wisły.
Obiekt 4, grób jamowy. Fot. K. Niziołek
Obiekt 33, popielnicowy. Fot. A. Jarosz-Panek
Popielnica z obiektu 33. Fot. M. Cieślak-Kopyt
Obiekt 39, popielnicowy. Fot. A. Jarosz-Panek
Czworokątny obiekt rowkowy. Fot. K. Niziołek
W świetle dotychczasowych badań stanowisko 2 w Żelaznej Nowej należy do najbardziej interesujących odkryć na południowym Mazowszu. Już wstępne datowanie nekropoli pozwala na zaliczenie jej do długo funkcjonujących cmentarzysk kultury przeworskiej (I w. p.n.e. – III w. n.e.). Podobnie datowane są trzy cmentarzyska położone na prawym brzegu Pilicy w rejonie Białobrzegów należące do mikroregionu brzezieckiego. Nieco wcześniej, bo już na przełomie II i I w.p.n.e. zostało założone cmentarzysko w Biejkowie, gm. Promna położone na lewym brzegu Pilicy.
Na prawym brzegu Pilicy, u ujścia rzeki do Wisły początki osadnictwa pochodzą z tego samego okresu (osada w Rozniszewie, stan. 3). Najprawdopodobniej stąd przybyli nad Wisłę osadnicy, którzy założyli osadę w miejscu dawnego osiedla kultury pomorskiej.
Na najbliższym terenie zbadano jedynie pojedyncze, zniszczone nekropole kultury przeworskiej. U ujścia Pilicy do Wisły, na lewym brzegu rzeki są to cmentarzyska w Pólku, datowane na schyłek młodszego okresu przedrzymskiego i wczesny okres rzymskiego oraz Podgórzycach datowanych na I wiek n.e. Na południe od Żelaznej Nowej znane jest cmentarzysko w Chinowie, stan. 1 datowane na drugą połowę I w.n.e. – początki III w.n.e.
oprac. Małgorzata Cieślak-Kopyt, Dorota Pogodzińska
Projekt badawczy dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury w ramach programu: Ochrona zabytków archeologicznych. Wsparcie na realizację zadania Muzeum otrzymało także od Samorządu Województwa Mazowieckiego.
Zakup gablot ekspozycyjnych na potrzeby tworzenia wystaw w Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu
„Muzeum Malczewskiego przyjazne osobom niewidomym/BOM2”
"Cyfrowy symbolizm. Zero-jedynkowy świat Muzeum Malczewskiego"
Kurs metodyczy w Europass Teachers Academy w Barcelonie.
