Część III
Na cmentarzysku odnaleziono 490 zabytków wykonanych z metali kolorowych, żelaza, szkła, rogu. Analizie została poddana jedynie część z nich, pozostałe to nieokreślone fragmenty przedmiotów z żelaza oraz stopionych przedmiotów z metali kolorowych.
Wśród bardzo dużej ilości zabytków metalowych zwraca uwagę różnorodność zapinek: od najstarszej formy z młodszego okresu przedrzymskiego - żelaznej zapinki typu D/E wg Kostrzewskiego i typu N-a Völlinga (ryc. 1:a) datowanych na początek I w. p.n.e., poprzez mosiężne zapinki typu A.67 (ryc. 1:b) i A.68 pochodzące z naddunajskich prowincji Imperium Rzymskiego, a występujące na naszych terenach w początkach I w. n.e, po zapinki II grupy Almgrena i zapinki III grupy serii pruskiej (ryc. 1:c), szczególnie charakterystyczne dla wschodniej strefy kultury przeworskiej.
Ryc. 1. Przykłady zapinek z Żelaznej Nowej: a) typ N-a Völlinga z obiektu 4; b) typ A.67a znaleziona na powierzchni stanowiska; c) typ A. 61 grupy III z obiektu 28. Fot. S. Fituch, oprac. K. Stańczuk
Zwracają uwagę inkrustowane srebrem różne odmiany zapinek trąbkowatych, zarówno żelazne okazy (ryc. 2:b), jak i wykonane ze stopów miedzi (ryc. 2:a). Inkrustowanie było typowym zabiegiem zdobniczym dla Barbaricum na przełomie I/II w. n.e.
Ryc. 2. Zapinki inkrustowane srebrem: a) żelazna zapinka z obiektu 42, typ A. 120. Fot. S. Fituch, oprac. K. Stańczuk
b) typ A. 77, wykonana z mosiądzu, na grzebieniu widoczne bruzdy na inkrustację, znaleziona na powierzchni stanowiska
Ryc. 3a Jedną z najlepiej zachowanych zapinek na cmentarzysku był znaleziony luźno masywny egzemplarz fibuli brązowej (A. 96) z trzema grzebykami, wyprodukowany na terenach kultury wielbarskiej. Fot. S. Fituch, oprac. K. Stańczuk; Ryc. 3b Zapinka zbliżona do typu A. 137, grupa V znaleziona w okolicach obiektu 26. Fot. S. Fituch, oprac. K. Stańczuk
Najmłodsze zapinki datowane są na późny okres wpływów rzymskich. Jest to brązowa fibula grupy VI z podwiniętą nóżką, zapinka z wysoką pochewką, grupy VII Almgrena znana głównie z terenu Ukrainy, Dacji i strefy naddunajskiej oraz brązowa zapinka odmiany sarmackiej występująca na terenach sarmackich nad środkowym Dunajem. Należy podkreślić, że na terenie ziem polskich dwie ostatnie fibule są rzadkimi znalezis kami. Innymi rzadkimi okazami są importy pochodzące z Galii, prowincji nadreńskich oraz Noricum-Panonii. W przypadku zapinki galijskiej, na terenie ziem polskich znane są tylko 2 okazy.
Oprócz zapinek w wyposażeniu grobów znajdowane były inne elementy stroju. Były to metalowe części pasa, m. in. garnitur składający się z mosiężnego okucia końca pasa i złącza ogniwkowego oraz żelaznej sprzączki znaleziony w popielnicy kryjącej szczątki dorosłej kobiety.
Ryc. 5. Rekonstrukcja pasa z obiektu 37 (fragment karty z kalendarza na 2021 rok). Rys. M. Piasta
Na cmentarzysku odkryto sporo ozdób m. in. szklane paciorki, fragmenty bransolet i tzw. Knotenringów czyli ozdób brodawkowatych spotykanych częściej w kulturze wielbarskiej.
Wśród nich zwraca uwagę małe srebrne okucie (ryc. 6). Okucia te datowane na I – do połowy II w. n.e. interpretowane są obecnie jako ozdoby butów lub rzemieni przy pomocy których przymocowywano ostrogi. Podobne okucia znane są z południowej Jutlandii, Fionii i Meklemburgii, gdzie występują w grobach książęcych.
Ryc. 6. Aplikacja w kształcie krzyża. Rys. K. Stańczuk
Zabytki związane z wyposażeniem wojowników spotykane są dość rzadko na naszym cmentarzysku. Zachowały się nieliczne fragmenty imaczy, groty broni drzewcowej, fragmenty okuć pochwy miecza oraz ostroga.
Do podstawowego wyposażenia wojownika należała tarcza i broń drzewcowa. W grobach z Żelaznej Nowej zachowywały się pojedyncze imacze czyli metalowe okładziny rączki, m. in. fragment okazu pochodzącego ze Skandynawii lub strefy nadłabskiej. W dwóch grobach natrafiono na pary grotów różnej długości, co wskazuje na wyposażenie zmarłego wojownika w oszczep i włócznię (obok groty z ob. 48. fot. S. Fituch, oprac. K. Stańczuk).
Ryc. 7. Para grotów z obiektu 48, dłuższy typu X wg. Kaczanowskiego, krótszy typu IX wg Kaczanowskiego. Fot. S. Fituch, rys. i oprac. K. Stańczuk, zdjęcie RTG wykonano w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie
Ryc. 8. Ciekawym zabytkiem jest brązowy trzewik pochwy miecza z I/II w. n.e., prawdopodobnie pochodzący z importu. Rys. K. Stańczuk.
W grobach dość często spotyka się narzędzia i przedmioty codziennego użytku. Na ich podstawie można niejednokrotnie rozpoznać płeć zmarłego. W grobach kobiet odkrywane były m. in. przęśliki, igły oraz metalowe pozostałości drewnianych skrzynek, w których były przechowywane cenne dla właścicielki przedmioty. Do typowego zestawu męskiego w Żelaznej Nowej należą narzędzia i przedmioty codziennego użytku tj. osełki, płytka szlifierska, noże, szydła.
Ryc. 9. Przęśliki (fragment karty z kalendarza na 2021 rok). Rys. M. Piasta.
Wśród zabytków wyróżniają się znaleziska z obiektu 56, w którym znalazła się sztabkowata kostka do gry, dzbanek z kanalikiem oraz fragmenty stopionego rondla brązowego pochodzącego z Cesarstwa Rzymskiego. Umieszczanie brązowych naczyń w grobie, wiąże się z podkreśleniem wysokiej pozycji zmarłego w danej społeczności.
Bliżej z rezultatami badań, przeprowadzonych w ramach realizowanego przez Muzeum im. Jacka Malczewskiego projektu, będzie można zapoznać się w przygotowywanej monografii cmentarzyska: „Żelazna Nowa, stanowisko 2. Cmentarzysko kultury przeworskiej z Zapilcza na południowym Mazowszu” (w druku), a część zabytków znalazła się na kartach kalendarza na rok 2021.
oprac. Małgorzata Cieślak-Kopyt, Dorota Pogodzińska
Projekt badawczy dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury w ramach działania: Dziedzictwo kulturowe, program: Ochrona zabytków archeologicznych. Wsparcie na realizację zadania Muzeum otrzymało także od Samorządu Województwa Mazowieckiego.
Zakup gablot ekspozycyjnych na potrzeby tworzenia wystaw w Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu
„Muzeum Malczewskiego przyjazne osobom niewidomym/BOM2”
"Cyfrowy symbolizm. Zero-jedynkowy świat Muzeum Malczewskiego"
Kurs metodyczy w Europass Teachers Academy w Barcelonie.
