Jacek Malczewski Portret Karola Potkańskiego, 1906
olej, deska, 75,5 x 65 cm
sygnowany i datowany p. d.: J Malczewski | 1906
Jest to praca niezwykle interesująca nie tylko ze względu na jej autora, ale również z powodu sportretowanej postaci.
Przedstawiony na obrazie Karol Potkański (1861-1907) był wybitnym historykiem-mediewistą i profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego. Będąc kuzynem Jacka Malczewskiego, pełnił również rolę drużby na jego weselu. Potkański urodził się w Prędocinku (dziś dzielnica Radomia), jako syn Anieli (córki dziadka Jacka Malczewskiego – Stanisława, z jego drugiego małżeństwa z Karoliną z Bukowieckich) i Edwarda Potkańskich.
Od ok. 1900 roku chorował: miewał napady psychotyczne, zdiagnozowano u niego anemię złośliwą, która wówczas była chorobą śmiertelną. Przed chorobą znany był w Krakowie jako erudyta, przyjaciel artystów, a jednocześnie wycofany, milczący melancholik.
Sportretowany został przez Stanisława Witkiewicza jako zapalony miłośnik Tatr w powieści „Na przełęczy” (1891). Henryk Sienkiewicz sportretował go jako wyrafinowanego estetę i samobójcę w utworach „Bez Dogmatu” (1891) i „Rodzinie Połanieckich” (1894), a pewne jego cechy nadał Petroniuszowi z „Quo vadis” (1895).
Malczewski podzielał fascynację swoich kolegów literatów i Karola Potkańskiego portretował kilkukrotnie. W przypadku tej pracy ukazał Potkańskiego, gdy wpatruje się w niewielkiego polnego świerszcza będącego antycznym symbolem śmierci.
Nie do końca wiadomo, czy obraz został podarowany Potkańskiemu przez Malczewskiego, czy też został przez niego zamówiony u artysty. Pewne jest, że Potkański ofiarował go w prezencie synowi noblisty i swojemu dawnemu wychowankowi Henrykowi Józefowi Sienkiewiczowi.
Portret został skomponowany w pionie, gdzie wertykalizm portretu został podkreślony laseczką trzymaną w lewej ręce przez mężczyznę, a także wzmocniony grupą drzew (i przydrożnego krzyża) rosnących wzdłuż drogi, umiejscowionych w tle (w prawym, górnym rogu).
Przedstawiony na portrecie Potkański jest mężczyzną w dojrzałym wieku, na którego twarzy choroba odcisnęła swe piętno. Zamyślony, swój wzrok utkwił w zielonym owadzie, siedzącym na jego kapeluszu, opartym o kolana.
Kolorystyka pracy jest stonowana, dość chłodna i przełamana bielą (jasna podmalówka). Całość została rozegrana w oparciu o zróżnicowane odcienie czerni (ubranie mężczyzny), kremowo – różową karnację mężczyzny, aż po zieleń pejzażu. Elementem nieco ożywiającym całość jest delikatny, różowy kwiatek wpięty w klapę od marynarki i umiejscowiony niemal w centralnej części obrazu. Dolne partie pracy zostały przez artystę opracowane szkicowo.
Obraz powstał w najlepszym okresie twórczości Jacka Malczewskiego i jest jednym z bardziej charakterystycznych dla artysty portretów należących do grupy symbolicznych wizerunków przyjaciół.
Paulina Szymalak-Bugajska
Fot. Damian Jendrzejczyk
